Kodeks samuraja – 11 zasad japońskiego Bushido

Samurajowie

Kodeks samuraja – 11 zasad japońskiego Bushido

Bushido to niepisany zbiór zasad etycznych japońskich samurajów oraz kodeks wojskowy okresu feudalizmu. Bushido można przetłumaczyć z języka japońskiego jako Droga Samuraja lub Droga Wojownika. Kodeks powstał w celu uzależnienia lenników od panów, czyniąc z nich przy okazji doskonałych sług i wojowników. Co ciekawe, znajdziemy w nim również religię – główne postulaty Bushido zawierają elementy japońskiej religii shinto, ale również buddyzmu i konfucjanizmu.

Jakie postulaty zawarte są w kodeksie?

Prawość i sprawiedliwość – zakładają, że w działaniach należy kierować się rozumem i umieć podejmować decyzje bez wahania, nawet wtedy, kiedy jest to trudne. Dr Inazo Nitobe twierdzi, że „Prawość jest siłą wejścia bez wahania na drogę, którą wskazuje rozum, która każe umrzeć, gdy trzeba umrzeć, uderzyć, gdy trzeba uderzyć”. Samuraj Jocho Yamamoto ostrzega natomiast, że idea sprawiedliwości może w przypadku niektórych wojowników stać się tak istotna, że zacznie przyćmiewać wszystkie inne. Z tego powodu konieczna jest ostrożność, a dostrzeżenie, że „droga jest czymś znacznie wyższym niż sprawiedliwość” jest dowodem ogromnej mądrości. Nie można dążyć jedynie do osiągania sprawiedliwości, lecz mieć na uwadze całe spektrum możliwych do zaistnienia okoliczności.

Odwaga i wytrwałość – samuraj – zarówno jako wasal, jak i wojownik – musi dążyć do tego, aby za wszelką cenę chronić swojego pana od niebezpieczeństwa. Jest do tego zobowiązany nie tylko na polu bitewnym, ale także poza nim. Wojownicy, którzy stchórzyli, natychmiast byli potępiani i krytykowani. Zupełnie inaczej traktowano tych Bushi, którzy wykazali się odwagą – ich bohaterskie czyny i pełne heroizmu oddanie spisywano i przekazywano sobie ustnie. Niektórzy z nich zapisali się jako bohaterowie opowieści. Wspomniany już wcześniej Jocho Yamamoto w swoich zapiskach zauważa, że „Należy wciąż hartować swoje męstwo, usiłować przewyższać w nim innych i nigdy nie czuć się gorszym od tego, czy tamtego wojownika”. Na polu bitwy najważniejsze jest natomiast przełamanie linii wroga i niedopuszczenie do bycia wyprzedzonym. W momencie śmierci konieczne jest zwrócenie twarzy w kierunku wroga.

Samurajowie

Dobroć i współczucie – są to zasady, których źródła odnajdziemy w konfucjanizmie i buddyzmie. Jeżeli przeciwnik na to zasługuje, należy odnosić się do niego z szacunkiem. Nie szanowano natomiast wroga, który się poddawał lub próbował zachować życie, wiedząc, że będzie kontynuował je z piętnem klęski. Wychowanie samurajskie zakładało, że prawdziwy samuraj na jednym ramieniu nosić musi lojalność i oddanie wobec pana, a na drugim odwagę i współczucie. Tylko taki wojownik jest w stanie przestrzegać zasad wojennego rzemiosła. Ten, który nie jest odważny, i który nie ma w sercu współczucia, nie będzie do tego zdolny, a ten który jest tylko odważny, z pewnością przepadnie. Bardzo ważne są również dobro ogólne i troska.  W filmie japońskiego reżysera Akiry Kurosawy: „Siedmiu samurajów”, siedmiu wojowników broni rolników przed łupieżczym najazdem bandytów, nie życząc sobie za to żadnego wynagrodzenia – jest to wyrazem zarówno ich dobroci, jak i współczucia i empatii względem niezbyt zamożnych rolników.

Uprzejmość jest ideą zaczerpniętą w dużej mierze z konfucjanizmu. Zgodnie z nią, samuraj musi być nie tylko doskonałym wojownikiem, ale również wzorowym obywatelem. Powinien doskonale wpisywać się w społeczeństwo, nikomu nie wadzić i być oszczędny w słowach. Ważne jest również niesienie pomocy każdemu, kto jej potrzebuje, a także okazywanie empatii. W kulturze europejskiej ważne jest przede wszystkim dzielenie się tym, co dobre, natomiast dla Japończyków ważniejsze jest dzielenie niewygód, np.: metafora dotycząca składania parasola w słonecznie dni podczas rozmowy z osobą, która nie ma parasola – wówczas obaj rozmówcy poddawani są oddziaływaniu silnego promieniowania. Jest to wyraz solidarności, a także empatii, wartości niezwykle ważnych dla każdego Japończyka.

Prawda i prawdomówność – wojownicy (chcąc zdystansować się od osób przynależnych do innych klas społecznych) starali się zachowywać prawdomówność. Była ona ważniejsza niż uprzejmość, a samurajowie sądzili, że nietrzymanie się tej zasady mogło prowadzić do zakłamywania rzeczywistości i używania pięknych słów, które mijają się z prawdą. Wojownicy nieprzestrzegający tej zasady byli potępiani, a wasal, który nie mówił prawdy swojemu panu, określany był mianem nesshin, czyli zdradzieckiego, bądź podstępnego. Za szlachetne uważano odwodzenie władcy od podejmowania niesłusznych kroków, nawet jeżeli musiało wiązać się to z popełnieniem samobójstwa (kanshi – samobójstwo w ramach protestu). Samurajowie gardzili spisywaniem umów, a za wystarczające uważali dane sobie słowo. Pogardzano osobami, które nie miały kręgosłupa moralnego i dopuszczały się kłamstwa, zdrady, nieszczerej postawy, nawet wobec przeciwnika.

Samokontrola i samodoskonalenie swoje źródła znajdują w konfucjanizmie i religii zen. Wyrażają się przede wszystkim w powściągliwości, wierności zasadom, a także dążeniu do idealnego wzorca. Uleganie pokusom, czy sprzeniewierzanie się zasadom uważane było za słabość, złe wychowanie, a nawet prostactwo, dlatego też sporym szacunkiem cieszyli się wojownicy, którzy potrafili w każdej sytuacji zachować trzeźwość umysłu i nie ulegać emocjom. W skrajnych sytuacjach wiązało się to z popełnieniem rytualnego samobójstwa seppuku. Samurajowie dążyli do osiągnięcia ideału nawet wtedy, kiedy wiedzieli, że jest to niemożliwe. Ich staranie było jednak wyrazem siły.

„Odkąd przyswoiłem sobie zasady służby, nigdy, ani w domu, ani poza domem, nie pozwalam sobie na swobodę. Nic nie mówię. Kiedy nie mogę obejść się bez mówienia, staram się dziesięć słów zawrzeć w jednym”.

„Samuraj musi zawczasu przyswoić sobie zasadę, że nie wolno mu w żadnej sytuacji okazać słabości. Nawet w drobnych sprawach ujawniają się najgłębsze tajemnice ludzkiego serca”.

Wierność – zasada zaczerpnięta z konfucjanizmu, nakazująca przede wszystkim bezgraniczne oddanie w służbie wobec swojego pana, niezależnie od okoliczności. Jest to zdaje się najważniejsza zasada kodeksu Bushido.  Poezja Hagakure, która stanowi zbiór przemyśleń związanych z kodeksem Bushido, podaje cytat: „Służba u pana, który traktuje nas po przyjacielsku, nie jest służbą. Prawdziwa służba to taka, w której pan traktuje nas zimno i powierza zadania ponad siły. Tę zasadę należy sobie dobrze przyswoić”. Ponadto największą cnotą każdego mężczyzny jest zdolność do poświęcenia własnego życia. Ta gotowość przyćmiewa wszystkie inne cechy i ma fundamentalne znaczenie dla każdego samuraja.

Samuraj

Honor – druga najważniejsza zasada kodeksu Bushido. Każdy samuraj powinien mieć poczucie wierności własnemu kodeksowi moralnemu i żywić wobec siebie z tego powodu szacunek. Ten, kto złamie swój własny kodeks moralny – a tym samym straci do siebie szacunek – czyni swoje życie bezwartościowym i zasługuje na to, aby je zakończyć. Wstyd, według dra Nitobe Inazo, nie znika, lecz z czasem powiększa się tak, jak blizna na drzewie. Każdy wojownik samemu powinien oceniać swoje czyny, nie krzywdząc tych, którzy wyrażają się o nim źle, lecz zastanowić się, czy nie mógł wykonać swoich obowiązków bardziej sumiennie. Jeżeli Bushi uznawał, że zhańbił się i stracił do siebie szacunek, starał się odkupić swoje winy, np.: poprzez stanięcie w pierwszym szeregu podczas następnej bitwy, bądź popełniał samobójstwo (seppuku). Warto dodać, że jeżeli z hańbą wiązała się również inna osoba, samuraj starał się dokonać kataki-uchi, czyli aktu krwawej zemsty, a następnie popełniał seppuku. W ten sposób umierał, zmazawszy swoją winę.

Cześć dla przodków i tradycji – idee związane z tradycyjną japońską religią shinto. Szacunek do przodków wyrażano niekiedy streszczeniem historii swojego rodu przed rozpoczęciem bitwy. Wymieniano wówczas osoby zasłużone i opisywano ich zasługi, a także opowiadano o tym, w jaki sposób niektórzy z przodków stawali się bogami shinto (kami).

Śmierć – Bushido gardzi śmiercią, gdyż zakłada wypełnianie obowiązków wasala wobec swojego pana. Pięknym rodzajem śmierci jest jedynie śmierć w bitwie (koniecznie z twarzą zwróconą ku przeciwnikowi), a także samobójstwo. Nie liczy się kalkulacja zysków i strat, gdyż każdy wojownik zginąć powinien na polu bitwy, nawet wówczas, kiedy nie jest zdolny do tego, aby podjąć równorzędną walkę, ponieważ najważniejsza jest śmierć z honorem. Kiedy umierał Jin’emon, zachęcono go do tego, aby wydał z siebie jęk, dzięki któremu będzie mu łatwiej znieść ból. Ten jednak nie uległ i odrzekł, że przez całe życie okazywano mu szacunek, a więc nie może pozwolić sobie na to, aby usłyszano jego skargi, gdyż wówczas ów szacunek byłby niezasłużony.

Pieniądze – dr Nitobe Inazo pisze, że rycerstwo chwaliło się swoim niedostatkiem i było niegospodarne. Jako przykład podał słynnego Don Kichote, który bardziej dumny był ze swojego chudego konia i zardzewiałej włóczni, niż ze złota i włości i pod tym względem przypominał samurajów. Według naukowca, ludzie nie powinni dążyć do tak gorączkowego gromadzenia pieniędzy, gdyż te są przeszkodą w osiąganiu mądrości.  Samurajowie w epoce Edo brali do siebie te zasady tak bardzo, że starali się posługiwać raczej metaforami, unikając mówienia o kwotach. Kiedy mówili, że chcieliby otrzymać jednego wychudzonego konia, mieli na myśli konkretną ilość ryżu, bądź innych dóbr.

Samuraj

Kodeks Bushido przez wieki istniał jedynie jako idea, a pierwsze pisane zbiory zaleceń datuje się dopiero na XVII i XVIII w. Nie powinno się jednak sądzić, że Bushido ma jedynie znaczenie historyczne. Uważa się, że etos ten przeniknął do narodowej świadomości Japończyków, jednak idee te – choć obecne – w wielu miejscach są wypaczone. Jako przykład podaje się żołnierzy japońskich, biorących udział w I i II wojnie światowej, którzy – niezgodnie z zasadami kodeksu – wykazywali mniejszą chęć zachowania życia i popełniali śmierć samobójczą, choć nie było to konieczne. Zarzucano im także brak poszanowania do słabszych, złe traktowanie jeńców i niesprawiedliwość. Częste było również nadużywanie władzy. Nie zmienia to faktu, że Japończycy mogli poszczycić się panowaniem nad sobą, męstwem, wiernością czy prawdomównością, a także pogardą dla tchórzostwa.

Z pewnych względów Bushido uważa się za sprzeczne – dotyczy to w dużej mierze kwestii związanych ze śmiercią i samobójstwem, lecz jest to temat bardziej obszerny i wymagający dokładniejszej analizy tematu.

Źródła/references:

Nitobe Inazo, Bushido: dusza Japonii, 2010, ISBN 9788389332288

Mitsuo Kure, Samuraje, 2006, ISBN 9788311110540

Jocho Yamamoto, Hagakure, 2010, ISBN 1456303759

Dr Andrzej Stępnik, Ciemna strona bushido. Próba oceny bushido jako wzorca postępowania, 2009